तेलंगणात नुकतेच विधानसभा निवडणुकीचे निकाल जाहीर झाले. राज्यात काँग्रेसची सत्ता आली. निवडून आलेल्या आमदारांच्या शपथविधीसाठी एआयएमआयएमचे आमदार अकबरुद्दीन ओवेसी यांना प्रोटेम स्पीकर बनवण्यात आले आहे. मात्र, राज्यात निवडून आलेल्या भाजप आमदारांनी या निर्णयाला कडाडून विरोध केला आहे. यासोबतच या आमदारांनी अकबरुद्दीन यांची शपथ घेणार नसल्याचे जाहीर केले आहे.
तेलंगणातील प्रोटेम स्पीकरचा वाद काय आहे? भाजपच्या विरोधाचे कारण काय? शेवटी, प्रो टेम स्पीकर कोण आहे आणि त्याची निवड कशी केली जाते? प्रोटेम स्पीकर काय करतात? ते पाहूया…
तेलंगणातील प्रोटेम स्पीकरचा वाद काय आहे?
राज्यपाल तमिलिसाई सौंदर्यराजन यांनी एआयएमआयएमचे आमदार अकबरुद्दीन ओवेसी यांची प्रोटेम स्पीकर म्हणून नियुक्ती केली आहे. यानंतर चंद्रयानगुट्टाचे नवनिर्वाचित आमदार अकबरुद्दीन ओवेसी यांनी शनिवारी शपथ घेतली. सहाव्यांदा विधानसभेत पोहोचलेल्या ओवेसी यांनी नवनिर्वाचित आमदारांनाही शपथ दिली. त्याचवेळी घोषणेनुसार ओवेसी यांच्यासमोर शपथ घेण्यासाठी भाजपने आपल्या आमदारांना पाठवले नाही आणि सोहळ्यावर बहिष्कार टाकला.
भाजपच्या विरोधाचे कारण काय?
तत्पूर्वी, ओवेसी यांना प्रोटेम स्पीकर बनवल्याबद्दल भाजप आमदार टी.राजा सिंह यांनी विरोध केला. ते म्हणाले, ‘नवीन सरकार आणि काँग्रेसचे नवे मुख्यमंत्री झाल्यानंतर रेवंत रेड्डी आणि काँग्रेसचा खरा चेहरा समोर आला आहे. रेवंत प्रत्येक वेळी भाजप, बीआरएस आणि एआयएमआयएम एक असल्याचे सांगत असे. आज कोण कोणासोबत आहे हे कळते.
राजा यांच्यानंतर केंद्रीय मंत्री जी. किशन रेड्डी यांनीही ओवेसी यांना प्रोटेम स्पीकर करण्यास कडाडून विरोध केला. किशन रेड्डी म्हणाले, ‘ज्येष्ठ आमदारांना बाजूला ठेवून अकबरुद्दीन यांना प्रोटेम स्पीकर बनवण्यात आले आहे. हे विधानसभेच्या नियम आणि परंपरेच्या विरोधात आहे. नियमित सभापती आल्यानंतरच आमच्या पक्षाचे आमदार शपथ घेतील.
प्रोटेम स्पीकर कोण?
प्रो टेम स्पीकर तात्पुरती भूमिका बजावतो आणि नवनिर्वाचित सदस्यांचा शपथविधी होईपर्यंत आणि स्पीकरची निवड होईपर्यंत विधानसभेचे अधिवेशन चालवतो. वास्तविक, ‘प्रोटेम स्पीकर’ हा शब्द घटनेत वापरण्यात आलेला नाही. मात्र, सभागृहाचे अध्यक्ष आणि उपसभापतींच्या अनुपस्थितीत सभागृहाचे कामकाज चालणार असल्याचे सांगण्यात आले. प्रो टेम स्पीकर हा तात्पुरता स्पीकर असतो ज्याची नियुक्ती मर्यादित कालावधीसाठी संसदेत किंवा राज्य विधानमंडळांमध्ये कामकाज चालवण्यासाठी केली जाते. नवीन विधानसभेच्या पहिल्या सभेसाठी स्पीकर प्रो टेम निवडला जातो जेथे अध्यक्षाची निवड होणे बाकी आहे.
राज्यांप्रमाणे, सभागृहाचे विसर्जन झाल्यानंतर विधानसभेच्या अध्यक्षाचे पद रिक्त होते, राज्यपालांनी नियुक्त केलेले अध्यक्ष प्रो टेम, पुढील सभापती निवडीपर्यंत सभागृहाचे अध्यक्षपद भूषवतात.
प्रो टेम स्पीकर कोणाची नियुक्ती केली जाऊ शकते?
घटनेच्या कलम 180(1) मध्ये प्रोटेम स्पीकरचा उल्लेख आहे. कलम 180(1) मध्ये असे नमूद केले आहे की जेव्हा सभापती किंवा उपसभापतीचे पद रिक्त असते, तेव्हा त्या कार्यालयाची कर्तव्ये विधानसभेच्या ‘अशा’ सदस्याने पार पाडली पाहिजेत जसे राज्यपाल त्यासाठी नियुक्त करू शकतील.
प्रोटेम स्पीकरच्या नियुक्तीची प्रक्रिया काय असते?
प्रो टेम स्पीकरच्या नियुक्तीसाठी कोणत्याही विशिष्ट घटनात्मक किंवा वैधानिक तरतुदी नाहीत. तथापि, घटनात्मक अधिवेशनानुसार सभागृहातील सर्वात ज्येष्ठ सदस्याची प्रोटेम स्पीकर म्हणून निवड केली जाते. या प्रकरणात, ज्येष्ठता सदस्याच्या वयावरून नव्हे तर सभागृहातील सदस्यत्वावरून पाहिली जाते.
मे 2018 मध्ये झालेल्या कर्नाटक विधानसभा निवडणुकीनंतर, भाजप आमदार केजी बोपय्या यांना प्रोटेम स्पीकर म्हणून नियुक्त करण्याच्या राज्यपालांच्या निर्णयाने राजकीय खळबळ उडाली होती. त्यावेळी काँग्रेस-जेडीएस आघाडीने बोपय्या यांची नियुक्ती रद्द करण्यासाठी सर्वोच्च न्यायालयात धाव घेतली होती. काँग्रेसचे आर.व्ही. देशपांडे हे ज्येष्ठ आमदार असल्याने त्यांना प्रोटेम स्पीकर करावे, असा आग्रह विरोधकांनी केला होता.
न्यायालयाने 19 मे 2018 रोजी या खटल्याची सुनावणी केली आणि भाजप आमदाराच्या बाजूने निकाल लागला. सर्वोच्च न्यायालयाने आपल्या निर्णयात म्हटले आहे की, यापूर्वी अनेक प्रकरणे घडली आहेत जेव्हा सभागृहातील सर्वात ज्येष्ठ आमदार प्रो-टेम स्पीकर नव्हते आणि राज्यपालांचा निर्णय बदलण्याची गरज नाही.
सर्वोच्च न्यायालयाच्या या निर्णयानंतर भाजप आमदार केजी बोपय्या यांची प्रोटेम स्पीकर म्हणून फ्लोअर टेस्ट घेण्यात आली होती. काँग्रेस-जेडीएस आघाडीने फ्लोअर टेस्ट जिंकली होती.
तेलंगणा विधानसभेचे सर्वात ज्येष्ठ आमदार कोण आहेत?
अधिवेशनानुसार सर्वात ज्येष्ठ आमदाराला प्रोटेम स्पीकर बनवले जाते. तेलंगणा विधानसभेबाबत बोलताना माजी मुख्यमंत्री के. चंद्रशेखर राव हे कार्यकाळाच्या दृष्टीने सर्वात ज्येष्ठ आमदार आहेत. राव आठ वेळा आमदार झाले आहेत. तथापि, के. चंद्रशेखर राव हिप रिप्लेसमेंट शस्त्रक्रियेसाठी रुग्णालयात दाखल आहेत.
